Musikimizde Usul 1

Cinuçen Tanrıkorur’un “Biraz da Müzik” adlı kitabından alıntıdır

Dilimizde ‘usul‘ kelimesinin iki anlamı vardır; birincisi ‘Hukuk Muhakemeleri Usulu Kanunu‘, ‘usulsuz işlem‘ vb. örneklerde görüldüğü gibi, “yol-yordam, doğru yöntem, metod”, öbürü “Türk musikisinde kalıp-ölçü“. Mesela Ali Salahi Bey‘in 1910 tarihli “Kendi kendine Ud Öğrenme Usulü” adlı kitabında usul kelimesi “metod” anlamında kullanılmıştır. Her iki anlamıyla da kelime, Arapça’da ‘asıl, esas’ demek olan ‘asl‘ın (elif-sad-lam) çoğuludur ve asli imlasında elif-sad-vav-lam harfleriyle yazıldığı için, ikinci U’daki şapkanın mutlaka konması gerekir; hem ‘sakin,yavaş‘ anlamındaki ‘usul-usul’la karışmasın, hem de asıl yazılışındaki U’yu uzatan vav harfi atlanmasın diye.

Usûl’ün musiki terimi olarak tarifini vereceğiz, ancak bu tarifin daha kolay anlaşılabilmesi için, önce ‘ritm‘ ve ‘ölçü‘ adı verilen iki kavramın açıklanmasında zaruret vardır. Zira bu üç konu, Y.Öztuna’nın Türk Musikisi Ansiklopedisinde yapıldığı gibi birbirine karıştırılırsa, anlaşılmamışın anlatılmasına döner ve kağıtla mürekkep ziyanından başka şeye yaramaz. Kalbin ve saatin tik-tak’ları, gece-gündüz ve mevsimlerin birbirini kovalaması, lastiği bozulmuş bir musluğun şıp-şıp-şıp diye su damlatması, atın sürekli dört nala gitmesi gibi, zaman ve mekandaki düzgün ve kesintisiz akıp giden düzene, müzikte ritm (düzüm veya tartım) denir. Bu düzen notalarla gösterilir ve toplamı eşit değerler oluşturacak şekilde düşey çizgilerle sınırlandırılırsa, ‘ölçü‘ler ortaya çıkar: iki dörtlük, üç dörtlük, dört dörtlük diye. İşte, Türk musikisiylebirlikte diğer bazı doğu müziklerine mahsus olan ve şiirdeki vezinlere uygunluk vd. teknik sebeplerden kaynaklanan ‘usûl‘ kavramı ancak bu noktadan sonra söz konusu olur ki, “ölçülerin belli amaçlarla kalıplaştırılmış şekli” demektir. Mesela Nim Sofyan usûlü iki,Semai usûlü üç, Sofyan usûlü dört. Yürüksemai usûlü altı, Devrihindi yedi, Lenkfahte on dörtlük toplam değerindeki ölçülerin; Türkaksağı usûlü beş, Düyek ve Müsemmen sekiz, Aksak ve ailesidokuz, Aksaksemai on sekizlik toplam değerindeki ölçülerin kalıplaşmış şeklidir. Makamı dizi zannetmek gibi, usûlü ölçü zannetmek de aynı şekilde derin bir bilgisizliğin işaretidir. (24 Ocak 1998)