II-Şed Makamlar

Şed bir makam dizisinin kendi yerinden başka bir perde üzerine göçürülmesidir.Kendi yerinden başka bir perde üzerine göçürülen makam dizisinin başına, göçürüldüğü perdenin adı getirilir. Dügâh’da Rast dizisi, Nevâ’da Hümâyûn dizisi vs. gibi. Örnek olarak Rast makamı dizisini Dügâh perdesi üzerine göçürelim, yani Rast makamının Dügâh perdesindeki şeddini yapalım:

Rast dizisi aralıkları T K S T + T K S’dir (Rast beşlisi + Rast dörtlüsü).

Dügâh perdesinden tize doğru bir sekizli yazalım ve onun aralıklarını da tesbit edelim. Sonra Rast dizisinin aralıklarını alta yazıp gerekli değiştirme işaretlerini koyarak, Rast dizisi aralıklarını uygun hâle getirelim:

Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi, Dügâh perdesinden yukarı doğru yazılan sekizlinin aralığı (T) 9 koma’dır. Rast’ın 1.aralığı da T’dir. O hâlde 1.aralıkta bir değişikliğe gerek yoktur. Dügâh’daki dizinin 2.aralığı (B) 4 koma’dır. Rast’ın ise 2.aralığı (K) 8 koma’dır. O hâlde, bu si-do arasını 8 koma’ya çıkarmak gerekir. Bunun için Çargâh perdesine 4 komalık bir diyez (bakiye diyezi) koyar, aralığı 8 koma yâni K hâline getiririz (Si’ye bemol koyamayız, çünkü bir evvelki aralık bozulur).

Dügâh’daki dizinin 3.aralığı (T) 9 koma idi. Çargâh perdesine (4 koma) bakiye diyezi koymakla bu aralığı zaten S (5 koma) hâline getirmiş olduk. Burada herhangi bir işleme gerek yoktur. Dügâh’daki dizinin 4.aralığı T’dir. Rast’ın da 4.aralığı T’dir. O hâlde burada da bir işleme gerek yoktur. Dügâh’daki dizinin 5.aralığı B (4 koma)’dır. Rast’ın ise 5.aralığı T (9 koma)’dır. O hâlde 4 koma olan bu aralığı 9 koma yapmak için fa’ya 5 komalık bir diyez koyarız. Aralık T; yani 9 koma olur. Dügâh’daki dizinin 6. Aralığı, evvelce T (9 koma) idi. Fa’ya 5 komalık (küçük mücenneb) diyez konulunca bu aralık 4 koma yâni B oldu. Rast dizisinin ise 6. Aralığı K (8 koma)’dır. O hâlde bu aralığı 8 koma yapmak için sol’e 4 komalık bir B (bakiaye) diyezi koyarız. Dügâh’daki dizinin 7. aralığı T (9 koma) idi. Sol’e 4 komalık bir B diyezi koymakla bu aralığı 5 koma, yâni küçük mücenneb (S) hâline getirmiş olduk. Rast’ın da 7.aralığı S’dir. O hâlde herhangi bir işleme gerek yoktur.

Şimdi yaptıklarımızı nota üzerinde gösterirsek, Dügâh’da Rast dizisinin aldığı değiştirme işaretlerini görürüz. Elde edilen dizi tamamen Rast makamı dizisidir. Fakat kendi yerinde olmayıp Dügâh perdesi üzerinde meydana geldiği için, bu diziye Dügâh perdesi üzeride Rast dizisidenir.

Makam dizilerimizin hemen hepsinin değişik eserler içinde şedleri yapılabilecek perdeler üzerinde makam geçkisi olarak şedleri yapılmıştır. Bâzılarının ise, belli perdeler üzerinde şedleri ayrı bir makam kişiliğinde, ayrı bir isim almış ve böylelikle bir şed makamlar grubu meydana gelmiştir.

Şimdi bu şed makamları bir cetvel hâlinde inceleyelim ve her birinin hangi makam dizisinin şeddi olduğunu görelim:

Şed (Göçürülmüş) Makamlar Çetveli

Başka perdelere göçürülmüş makamlar şunlardır:

1-Çargâh
2-Bûselik
3-Kürdi
4-Zirgüle’li Hicaz
5-Nev’eser
6-Segâh

Bu makamlar göçürüldükleri perdelere göre aşağıdaki şekilde isimlendirilmiş ve göçürüldükleri yerde bir takım yeni özellikler kazanarak kullanılmışlardır. Bunlara Şed Makamlar veya Göçürülmüş Makamlar genel adı verilir.

1-Çargâh makamı şedleri:

a-Rast perdesinde: Mâhur makamı
b-Acem Aşirân perdesinde: Acem Aşirân makamı

2-Bûselik makamı şedleri:

a-Rast perdesinde: Nihâvend makamı
b-Hüseyni Aşirân perdesinde: Ruhnüvâz makamı
c-Yegâh perdesinde: Sultani Yegâh makamı

3-Kürdi makamı şedleri:

a-Rast perdesinde: Kürdi’li Hicazkâr makamı
b-Hüseyni Aşirân perdesinde: Aşkefzâ makamı
c-Yegâh perdesinde: Ferahnümâ makamı

4-Zirgüle’li Hicaz makamı şedleri:

a-Rast perdesinde: Zirgüle’li Sûz’nâk ve Hicazkâr makamları
b-Irak perdesinde: Evcârâ makamı (Ana dizisi)
c-Hüseyni Aşirân perdesinde: Sûz-i Dil makamı
d-Yegâh perdesinde: Şedd-i Arabân makamı

5-Nev’eser Makamı şeddi:

Acem Aşirân perdesinde: Reng-i Dil makamı

6-Segâh makamı şeddi:

Nim Hicaz perdesinde: Heft-gâh makamı

Şed makamlar, her ne kadar bir makam dizisinin bir başka perde üzerine göçürülmesi demek ise de, bunlar çok zaman kendilerini meydana getiren esas ana dizinin özelliklerine sadık kalmayıp, bâzen çeşni bâzen de seyir bakımından değişiklikler gösterip, ayrı birer husûsiyet kazanmışlardır. Bu bakımdan şed kelimesi “transposition” ‘un tam karşılığı değildir. Hattâ belki bu açıdan şed makamlar diye bir ayırım yapmak bile doğru olmayabilir.

Şed makamların, kendilerini meydana getiren dizi ile ayrılıkları bâzılarında yepyeni dizi veya çeşni ilâvesiyle o kadar önemli bir hâl almış ve bu değişiklikler o kadar makamın malı hâline gelmiştir ki, artık onları yalnız şed değiş, aynı zamanda mürekkeb (bileşik) olarak da ele almak zarûridir.

Bu sebeple şek makamları incelerken, yapılarında büyük değişiklikler olmuş olan şed makamları, he şed hem de mürekkeb (bileşik) olarak ayrı ayrı inceleyeceğiz. Yâni herhangi bir şed makam dizisi, yapısına başka makam dizileri ve çeşnileri çok fazla alıp ana diziden çok ayrılmışsa, onu hem şed ve hem de mürekkeb (bileşik) olarak kabûl edip, hem şed hâlini, hem de bileşik hâlini inceleyeceğiz. Bunlar içinde ana diziden çok büyük ayrılık göstermeyenleri ise yine yalnızca şed makam olarak inceleyeceğiz.

Aslını açıkça söylemek gerekirse, şed olarak kabûl edilen makamların hemen hepsi gerçekte mürekkebleşmiştir. Şed makamların katkısız halleri son zamanlarda kullanılmaya başlamıştır. Klâsik eserlerimizde ise şed olarak kabûl edilen makamların hemen hepsi mürekkeb olarak kullanılmıştır.