Dilkeş-Hâverân Makamı

c-Dizisi: Yerinde Hüseyni makamı dizisi ile Irak perdesindeki Segâh dörtlüsünün veya Irak makamı dizisinin bir kısmının birbirine eklenmesinden meydana gelmiştir.

d-Güçlüsü: Hüseyni makamının güçlüsü olan Hüseyni perdesidir. Yarım karar Uşşak çeşnisiyle bu perdede yapılır. Yerindeki Hüseyni dizisinin karar perdesi olan Dügâh perdesi de mertebe güçlü gibi kullanılır ve önemlidir.

e-Asma Karar Perdeleri: Dilkeş-Hâcerân makamını meydana getiren dizilerden biri Hüseyni makamı dizisidir ve bu makamın içinde çok önemli bir yer tutar. Bu bakımdan Hüseyni makamındaki asma kararlar aynen Dilkeş-Hâverân makamında da kullanılır. Eviç perdesi Hüseyni makamında olduğu gibi Acem perdesi olarak da kullanılır. Bunun neticesi olarak Nevâ perdesinde Bûselik, Çargâh perdesinde Çargâh çeşnileri meydana gelir. Eviç perdesi ile inilirse Nevâ’daki çeşni Rast, Çargâh’daki çeşni ise beşli hâlindeki Pençgâh çeşnisidir. Segâh perdesinde yine Hüseyni makamında olduğu gibi ya Segâh üçlüsü ile, veya tam yahut Eksik Ferahnâk beşlisi veya Segâh çeşnisi ile asma kararlar yapılır.

Dilkeş-Hâverân makamındaki eserlerde zaman zaman bakiye diyezli do Nim Hicaz perdesine rastlıyoruz. Bu perde makama ve diziye tamamen yabancıdır. Bu perdenin kullanılmasını iki sebebe bağlayabiliriz:

1-Eviç perdesi yerine Acem perdesi kullanıldığında Nevâ perdesinde bir Bûselik çeşnisi meydana geleceğine göre, Nim Hicaz perdesi bu Nevâ perdesindeki Bûselik çeşnisinin yedeni olabilir.

2-Yerindeki Uşşak makamının Yegâh perdesinde bir Rast beşlisi olarak pest taraftan genişlediğini, Uşşak makamını incelerken görmüştük. Dilkeş-Hâverân makamındaki Hüseyni dizisinin güçlü Hüseyni perdesi üzerinde bir Uşşak dörtlüsü vardır. Bu dörtlüyü Uşşak makamında olduğu gibi pest tarafına Rast beşlisi ekleyerek genişletirsek, burada Yegâh perdesindeki Rast beşlisinin üçüncü perdesinde karşı gelen perde Nim Hicaz perdesidir. İşte Nim Hicaz perdesi Dilkeş-Hâverân makamına bu sebeplerden biri veya her ikisi ile birden karışır. Bu perdenin hiç kullanılmadığı eserler de vardır.

Fakat hemen söyleyelim ki Dilkeş-Hâverân makamında Dügâh’da Rast beşlisinin Nim Hicaz perdesi altındaki sesleri kat’iyyen kullanılmaz. Hemen yine Hüseyni beşlisi ile yerindeki Hüseyni dizisine geçilir. Yine Hüseyni makamında olduğu gibi zaman zaman Hüseyni perdesinde Hüseyni çeşnili asma kararlar yapılır. Bunun için tiz tarafta Tiz Bûselik kullanılır.

f-Donanımı: Si için koma bemolü, fa için bakiye diyezi donanıma yazılır. Gerekli değişiklikler eser içinde gösterilir.

g-Perdelerin T.M.deki isimleri: Pestten tize doğru: Irak, Rast, Dügâh, Segâh, Çargâh, Nevâ, Hüseyni, Eviç veya Acem, Gerdâniye, Muhayyer’dir.

h-Yeden’i: 1.çizgideki bakiye diyezli mi Acem Aşirân perdesidir. Yedenin önemi büyüktür.

ı-Genişlemesi: Çok gerektirdiği takdirde Hüseyni dizisi makamında olduğu gibi genişleyebilir. O zaman Muhayyer perdesi üzerine bir Bûselik beşlisi getirmek gerekir. Fakat bunun ancak bir-iki sesi kullanılabilir. Aslında bu bir-iki sesi dahi kullanmak doğru değildir. Çünkü makamın karakterine aykırıdır.

i-Seyir: Mutlaka yerindeki Hüseyni dizisi ile aynen Hüseyni makamında olduğu gibi güçlü civârından seyre başlanır. Diziyi meydana getiren çeşnilerde karışık gezinildikten sonra, güçlü Hüseyni perdesinde Uşşak çeşnisiyle yarım karar yapılır. Bu arada gereken yerlerde gereken asma kararlar da gösterilir. Nihâyet yine karışık gezildikten sonra Irak perdesindeki Segâh dörtlüsüne geçilir ve Irak perdesinde Segâh çeşnisiyle yedenli tam karar yapılır.