Muâllim İsmail Hakkı Bey (1865-1927)

29.06.2017

10.159

İsmail Hakkı Bey 1865 yılında İstanbul’un Balat semtinin Molla Aşki mahallesinde doğdu. Babası “İdare-i Husûsiye”memurlarından hanende Reşid Efendi’dir. İlk okulu okuduktan sonra onu ailesi Mercan’da bir örücünün yanına çırak olarak verdi.Mahallesinde ve işyerine yakın câmilerde okuduğu ezanlarla sesinin güzelliği dikkatleri çekiyordu. Bir çok musıkîşinasımızın hayatında olduğu gibi, bu güzelsesi duyan yüksek dereceli bir saray görevlisi , ki bu kimsenin bir saray müezzini olduğu söylenir, Mızıka-i Humayun’a alınmasına aracı oldu. O zamanlar henüz Enderûn kapatılmadığı için, geleneksel öğretim ölçüleri içinde Suyolcu Lâtif Ağa’dan mûsıkî öğrenerek birçok fasıl geçti. Bir taraftan da Muzika-i Humayûn hocalarından Batı Mûsıkîsi ve Batı notası öğreniyordu.

O zamanki Enderûn mûsıkîşinaslarının hemen hemen hepsi Hamparsum notası bildiğinden bu notayı da öğrendi. Yorulmak bilmez bir çalışma ve öğrenme gayreti içinde sanatını geliştirerek kısa sürede “Sersazende”liğe terfi ettirildi. Daha sonra “Kolağası” rütbesi ile müezzinbaşı (Müezzin-i şehriyari) oldu.

1908’de Meşrutiyet’in ilânından sonra, önce “Mûsıkî-i Osmanî” topluluğunu daha sonra aynı ismi taşıyan “Mekteb”i kurdu. Her iki şekliyle de hem düzenli bir sistem içinde öğrenci yetiştirdi, hem de mûsıkî sever İstanbul’lulara iyi icra örnekleri sundu. Darülelhan adı altında açılan, sonra İstanbul Belediye Konservatuvarı adını alan öğretim kurumunda “Tertip ve Tasnif Heyeti” üyeliği ve “Fasıl Şefliği” yaptı. Çok güçlü nota bilgisi olduğu için ayrıca “Solfej Muallimliği” görevini de üstlenmişti.

Musıki hayatına atıldıktan sonra durup dinlenmeden çalışarak hayli eseri notaya aldı;daha sonra sözünü edeceğimiz yayınları yaptı. Sayısız sanatkârın yetişmesinde etken olmuştur. Bütün bunlar göz önüne alınacak olursa, nasıl zaman buldu da bu kadar besteyi yapabildi diye hayrete düşülebilir. Ruşen Ferid Kam, ders verirken hem konuştuğunu, hem de bir yandan beste yaptığını ve çok kolay eser bestelediğini söylerdi.

Muallim İsmail Hakkı Bey Konservatuvar’dan Bebek’teki evine tramvayla dönerken 30. Aralık. 1927 ‘de öldü;ertesi gün Eğrikapı mezarlığına defnedildi. Bir kez evlenmiş, beş çocuğu dünyaya gelmiştir. Ölümünden sonra nota kolleksiyonu, nota defterleri, kitap ve evrakı radyo idaresince satın alındı. Bütün bunlar TRT Müzik Dairesi arşivinde bulunmaktadır. Elde bulunan eserleri bir ömür içine sığmayacak niteliktedir. İsmail Hakkı Bey’in musıkîmize hizmetlerini şu şekilde özetleyebiliriz:

Hoca olarak Enderun’da sersazendelikten başlayarak, Darülelhan ve İstanbul Konservatuvarı’nda, Musıki-i Osmani’de, özel derslerinde, diğer mûsıkî okulları ve cemiyetlerinde durup dinlenmeden çalıştı. Öysa ki, o dönemlerden yetişmiş sanatkârlar arasında İsmail Hakkı Bey’den ders almayan yok gibidir. Bu bakımdan “Muallim” sıfatı ile tanınır. Ailesi daha sonra “Aksoy” soyadını almıştır.

Onun zamanında İstanbul’da halka açık yerlerde mûsıkî dinlenebilecek birkaç “Kıraathâne” vardı ve bunlar da piyasa sanatkârlarının elindeydi. Buralarda yıllardan beri toplamı yediyi sekizi geçmeyen belli makamlar arasında dolaşılır, aynı makamlardan eserler çalınır, söylenirdi. Bunu yakından gören İsmail Hakkı Bey, sınırları genişletmek için başka makamları ve bu makamların fasıllarını tanıtmağa karar verdi. Önce Şehnaz ve Bûselik makamlarından başlayarak sırası ile Hisar, Nişaburek, Mahur, Yegâh, Acem Kürdî, Ferahfeza, Neveser, Evcârâ, Tarz-ı Nevin gibi makamları tanıttı. Bu makamlardan bilinen eserleri topluyor, saz ve söz eserlerinden eksik olanlarını besteleyerek tamamlıyordu. Bunlara göre nisbeten daha az kullanılan Muhayyer Sünbüle, Pençgâh, Kürdî, Gerdaniye, Rahatülervah, Zâvil, Nikriz, Acem gibi makamlardan da örnekler vermeyi ihmal etmiyordu. Bu arada hiç icra edilmeyen, önemsiz gibi gözüken makamları da tanıtmaya çalışıyordu.

Mûsıkîşinaslar eskiden eserleri “diz döverek” kulaktan öğrendikleri için notaya önem verilmez, eserler ezbere çalınır, söylenir ve notaya bakılarak icra edilmesi hoş karşılanmazdı. Hiç şüphesiz nota herşey demek değildi;ancak değeri de inkâr edilemezdi. Nitekim bu alışkanlık ve notaya önem vermeme durumu sebebi ile pek çok mûsıkî eseri, saklı olduğu hafızalarla birlikte yok olup gitmiştir. İsmail Hakkı Bey bu geleneği de yıktı. Çok titiz ve notanın önemini bilen bir sanatkâr olarak, her nerede mûsıkî icra edilecekse, notalar ve sehpalar önceden oraya gönderilir, sahneye yerleştirilir, sanatkârlar bundan sonra yerini alırdı.

Yine o dönemlerde “İncesaz”takımlarında çalan ve söyleyenlerin sayısı pek fazla olmazdı. Bu alışkanlığın da dışına çıkarak otuz-kırk kişilik saz ve ses topluluğu ile konser vermenin ilk örneğini de İsmail Hakkı Bey verdi. Sanatkârlar aynı tip elbise giyer, ses sanatkârları ayakta durur, dinleyiciler üzerinde iyi bir etki bırakırdı. Program düzenleme ile ilgili kuralları bir yönetmeliğe bağladı. Ancak , bu tür konserlerde şimdiki gibi bir yöntem uygulanmaz, ses ve saz sanatkârlarını yarım daire şeklinde dizer, heyetin tam ortasına elinde def’i olduğu halde kendisi oturur, toplu programlardaki geleneksel icra şeklini uygular ve her iki tarafı kontrol altında tutardı. Münir Mazhar Kamsoy’un verdiği bilgilere göre ,Bestenigar Ziya Bey Darülelhan’da bugünkü gibi fasıl yönettiği halde, İsmail Hakkı Bey’in bu şekilde fasıl yönetmesine izin verilmişti.

Musikinin bilimsel yönü, yani müzikoloji ile uğraşmadığı için, elin geçen her eseri hiç kritik etmeden değerlendirmeye çalışır, bu yüzden zaman zaman eleştiriye uğrardı. Nitekim Rauf Yekta Bey’in bir eleştirisine musikiyi yazı yazarak değil yaşatmakla uğraştığını ve yalnız bu fikre mensup olduğu için, okulda bütün varlığı ile çalışmakta olduğu karşılığını vermişti.

İsmail hakkı Bey gerçekten de “Muallim” di. Bildiğini kendisine saklayan sanatkârlardan değildi. Bazı sanatkârların elinden bir eseri alabilmek bir sorun olduğu halde, o bildiğini öğretmekten ve yaymaktan zevk duyardı. Bunun içindir ki, bildiğini her isteyene öğreterek bu kadar öğrenci yetiştirdi Eline geçen her eseri bu sanatla uğraşanların istifadesine sunmağa çalıştı. Çok eser yayınlaması bu düşünceden kaynaklanır.

Anlatıldığına göre alçak gönüllü, yakışıklı, güler yüzlü, uzun boylu, şişmanca tipli bir kimseymiş.

Çok verimli bir bestekâr olan İsmail hakkı Bey her formda bin’e yakın eser vermiştir. Bu rakamı iki bine çıkartan kaynaklar da vardır. Bunların içinde sayısı otuzu bulan Marş, Operet ve dini eserleri de dahildir. Bestelediği operetlerde alışılmışlığın dışına çıkarak orkestra yerine “incesaz” takımı kullanarak kısa sürede şeklin yaygınlaşmasına sebep olmuş, Suphi Ezgi bile bunu örnek alarak “Lâle Devri” operetini bestelemiştir. Türk Musıkîsi’nin dışına çıkarak Yahudilerin vermiş olduğu İbranîce güfteler üzerine, Sinagog ve Havra’larda okunması için dinî eserler bestelemiştir.

İsmail Hakkı Bey’in bilinen eserleri:

1-Nazarî Eserleri:Solfej yahut Nota Dersleri, Usûlat, Solfej, Makamat ve ilaveli Nota Dersleri, Mahzen-i Esrar-ı Mûsıkî yahut Teganniyat-ı Osmanî.

2-Mûsıkî Eserleri:6 operet, 15 peşrev, 21 saz semaisi, 5 Kâr, 1 Kâr-ı Nâtık, 1 Methal, 10 Dinî Eser, 8 oyun havası, 17 Zeybek, 2 longa, 30 Beste, 26 Ağır Semai ve Aksak semai, 3 sengin semai, 36 yürük semai, 320 şarkı.

Bestekar Ahmet Aksoy, İsmail Hakkı Bey’in üçüncü oğludur. İstanbul’da doğdu; 29 Aralık 1967 tarihinde İzmir’de öldü. Musikiyi babasından öğrendi. Aynı meşk halkası içinde yetişerek pek çok klasik eseri elde etti. Musiki aleti olarak ud çalardı. Bu sazı iyi kullanır, babasının bestelediği operetlerde çalışırdı. Bir ara musikiyi bıraktı. Paşabahçe ispirto Fabrikası ile İzmir Halkapınar Şarap Fabrikası’nda çalıştı. Bundan sonra İzmir’e yerleşerek yirmi dört yıl bu şehirde yaşadı. İzmir Musiki Cemiyeti üyeliği yaptı; bu cemiyetin musiki öğretmenlerindendi. Altı şarkısı biliniyor.

Muâllim İsmail Hakkı Bey (1865-1927)

[ Yoruma cevap yazmaktan vazgeç]